Gıda kaybı ve israfı, küresel düzeyde büyük bir yük oluşturuyor. Ekonomik, sosyal ve çevresel alanlarda sürdürülebilir kalkınmayı olumsuz etkiliyor. İnsan tüketimine uygun gıdaların kaybı ve israfı, gıda güvenliği ve beslenme üzerinde ciddi tehditler yaratıyor. Aynı zamanda bir insan hakkı olan gıdaya erişim de sekteye uğruyor.
Gıda kaybı ve israfı, küresel sera gazı emisyonlarının %8-10’unu oluşturuyor. Böylece bu sorunun çözümü, tarım-gıda sistemlerinde acil bir dönüşümü zorunlu kılıyor. Daha iyi üretim, daha iyi beslenme, daha iyi çevre ve daha kaliteli bir yaşam için kapsamlı adımlar atılması gerekiyor.
Teknolojinin Gıda Kaybı ve İsrafı Üzerindeki Etkisi
Teknoloji, tarım-gıda sistemlerinde verimliliği artırmak ve maliyetleri düşürmek için kritik bir araçtır. Böylelelikle basit tekniklerden (örneğin, ekim tarihi değişiklikleri, sulama yöntemleri) karmaşık yeniliklere kadar geniş bir yelpazede kullanılıyor.
Teknolojinin üç ana boyutu bulunuyor:
- Donanım: Ekipmanlar ve somut ürünler.
- Yazılım: Bilgi, yönetim süreçleri ve uygulamalar.
- Orgware: Organizasyonel yapı ve kurumlar.
Bu unsurlar bir arada çalışarak sistemlerin dayanıklılığını ve performansını artırıyor.
İnovasyonun Rolü
İnovasyon, yeni teknolojilerin, bilgilerin, politikaların ve kurumların oluşturulması ve benimsenmesi sürecidir. Gıda kaybı ve israfı gibi büyük zorlukların aşılmasında inovasyon hızlandırıcı bir etki yaratıyor. Özellikle:
- Politika yenilikleri,
- Doğa tabanlı çözümler,
- Veri odaklı teknolojiler (büyük veri, yapay zeka, nesnelerin interneti) umut vadediyor.
Gıda Tedarik Zincirinde Teknoloji Uygulamaları
1. Üretim Öncesi ve Üretim Aşaması
- İyileştirilmiş sulama sistemleri, verimi artırıyor ve kaynak kullanımını optimize ediyor. Örneğin; Lübnan’da atık suyun sulamada kullanılması, gıda güvenliğini artırmıştır.
- Mevsimsel tahmin ve erken uyarı sistemleri (SPLEWS gibi) ile doğal afet kaynaklı kayıplar azaltılabiliyor.
- Derin yataklı traktörler sayesinde toprak sağlığı iyileştiriliyor.
2. İşleme ve Depolama Aşaması
- Solar kurutucu kubbeler ve proses kontrol teknolojileriyle ürün kalitesi artırılıyor, bozulmalar önleniyor (örnek: Tayland’da zencefil işleme).
- Uganda’da solar enerjili süt soğutucuları, süt kaybını önemli ölçüde azaltmıştır.
- Ayrıca iyileştirilmiş işleme yöntemleri, ekonomik faydalar sağlamaktadır. (Örneğin, stirred yoğurt işleme sürecinde %48,22 kayıp azalması).
Not: Hasat sonrası işleme ve depolama teknolojileri, ulusal katkı beyanlarında (NDC’lerde) çok düşük oranda (%3) yer almaktadır.
3. Dağıtım ve Perakende Aşaması
- Toptan pazarlar, küçük üreticilerin ürünlerini verimli bir şekilde tüketiciye ulaştırır. İstanbul Büyükşehir Belediyesi Hali gibi örneklerde hijyen ve lojistik geliştirmeleri, kayıpları azaltabilir.
- Ayrıca Milan ve Seul’de, toptan pazarlar ile belediye yemek hizmetleri arasında doğrudan bağlar kurulmuştur.
- Dahası Çin’deki Durafresh Merkezi Mutfak Projesi, toptan pazarlar üzerinden öğrenci yemekleri ve hazır gıda sektörlerinde inovasyon hedefliyor.
4. Hane Halkı ve Yemek Hizmetleri Aşaması
- 2022 verilerine göre, gıda atığının %60’ı evlerden, %28’i yemek hizmetleri sektöründen kaynaklanmıştır.
- “Son Tüketim Tarihi” (STT) ve “Tavsiye Edilen Tüketim Tarihi” (TETT) arasındaki farkın yanlış anlaşılması, israfı artırmaktadır. Nitekim net mevzuat düzenlemeleri ile bu karışıklığın önüne geçilebilir.
- Örneğin; Kenya ve Uganda’da tarımsal eğitim programları (TV ve WhatsApp üzerinden), çiftçilerin hasat sonrası kayıplarını azaltmalarına yardımcı olmuştur.
- Sonuç olarak güvenilir gıdalar için bağış sistemlerinin kurulması, israfı önlemek adına büyük önem taşımaktadır.
Teknolojinin Uygulanabilirliğini Etkileyen Faktörler
- Yasal ve Kurumsal Çerçeve: Etkin mücadele için bağlayıcı düzenlemeler ve veri toplama sistemleri gereklidir. Özellikle Türkiye, G20 ülkeleri arasında gıda israfı verisi bulunmayan tek ülke olarak dikkat çekmektedir.
- Ölçüm ve Veri: Etkili müdahaleler için doğru ve tutarlı veri şarttır. Ancak birçok ülkede bu tür veriler eksiktir.
- Finansman ve Kapasite: Teknoloji yatırımları, eğitim ve kapasite geliştirme desteklenmelidir. Yüksek maliyetler ve bilgi eksikliği, teknoloji kullanımını kısıtlamaktadır.
- Politika Koordinasyonu: Tarım-gıda sistemleri ve iklim politikaları arasındaki uyum eksikliği uygulamayı zorlaştırmaktadır.
- Teknolojik Kilitlemeler: Mevcut iş modelleri, yeni ve sürdürülebilir teknolojilerin yayılmasını engelleyebilmektedir.
- Paydaş Katılımı: Kamu, özel sektör ve sivil toplum kuruluşları arasında güçlü bir iş birliği şarttır. Özellikle küçük üreticiler, yerli halklar ve kadınların teknolojiye erişimi desteklenmelidir.
Sonuç olarak teknoloji, donanım, yazılım ve orgware unsurlarıyla birlikte, gıda kaybı ve israfının azaltılmasında kritik bir rol oynamaktadır. Ancak başarı, yalnızca teknik çözümlerle değil; aynı zamanda sosyal, ekonomik ve çevresel faktörlerin dikkate alınmasıyla mümkün olacaktır. Uygulamaların bağlam ve duruma özel olarak tasarlanması büyük önem taşımaktadır.
Meraklısına;
Ekmek İsrafına Acilen Son Verin!
Gıda İsrafı Dünyamızı Yok Ediyor!
Atıktan Lezzete: İleri Dönüştürülmüş (Upcycled) Gıdalar
Kaynakça
- United Nations Environment Programme (2024). Food Waste Index Report 2024. Think Eat Save: Tracking Progress to Halve Global Food Waste. https://wedocs.unep.org/20.500.11822/45230.
- Rolle, R.S., Tangsuphoom, N., Gowachirapant, S. & Albia, C. 2025. Reducing food loss and waste in the processing, distribution and retail operations of micro, small and medium-sized food-processing enterprises – A technical manual. Rome, FAO. https://doi.org/10.4060/cd3803en
- MUFPP (2024), WHOLESALE MARKETS: public spaces for interconnected food policies, Milano.
- Pasarín, V. ve Viinikainen, T. 2022. Gıda kaybı ve israfının önlenmesi ve azaltılması için elverişli bir yasal ortam oluşturulması. Yasal özet 9. Roma, FAO
- FAO & UNFCCC. 2024. Climate technologies for agrifood systems transformation – Placing food security, climate change and poverty reduction at the forefront. Rome. https://doi.org/10.4060/cd2877en
