Günümüzde birçok meslek grubunda bilgi gerektiren becerilerin önemi ve gereksinimi giderek artmaktadır. Bu durumda küresel olarak lisans eğitimi artık yeterli olmayıp lisansüstü eğitim şart hale gelmiştir. Yazının devamında bu eğitimin kazandırdığı bilgi ve tecrübelerin mesleğe olan katkıları değerlendirilmiştir.
Lisansüstü Eğitim
Lisansüstü eğitim, lisans eğitiminin tamamlanmasından sonra yüksek lisans ve doktora programlarında alınan eğitimleri kapsar. Bu ileri düzey eğitimde öncelikle yüksek lisans eğitimi tamamlanarak sonrasında doktora eğitimi alınır. Belirli bir alanda ve bir danışman (gerekirse eş danışman) eşliğinde genellikle tezli bir programdır. Lisansüstü eğitim Türkiye’de üniversitelerin enstitüleri tarafından yürütülür.
Tüm lisansüstü eğitimlerin ortak özelliği lisans eğitimine kıyasla öğrencinin uzmanlaşacağı konuda derinlemesine çalışma imkanı tanır. Ayrıca öğrencinin seçtiği konuda ve kariyerinde uzmanlaşması ve yeni beceriler kazanması adına mükemmel bir tercihtir. Akademiye geçiş veya mesleki uzmanlaşma gibi nedenlerle tercih edilir.
Ülkemizde 2024-2025 Öğretim Yılı Yükseköğretim İstatistiklerine göre toplam 445 bin 363 kişi lisansüstü eğitime kayıtlıdır. Bu kişilerin %50.8‘ini (226 bin 249) kadınlar oluştururken, %49.2‘ini (219 bin 114) ise erkekler oluşturur.
Yüksek Lisans Eğitimi
Yüksek lisans eğitimi, lisans mezuniyeti sonrası tezli/tezsiz olarak yürütülen bir programdır. Ülkemizde 2024-2025 Öğretim Yılı Yükseköğretim İstatistiklerine göre toplam yüksek lisans eğitimi alan toplam kişi sayısı 346 bin 668‘dir. Yüksek lisans eğitimi alan kadınların oranı %50.7 iken (175 bin 605), erkeklerin oranı ise %49.3‘tür (171 bin 063).
Tezli yüksek lisansta öğrenci bilimsel araştırma metotlarından faydalanarak bilgilere ulaşır. Edindiği bu bilgileri derleme, yorumlama ve değerlendirme becerisi kazanır. Tezli yüksek lisansı; dersler, seminer dersi ve tez oluşturur. Süresi 2 yıldır (dört yarıyıl) ve en fazla 3 yılda (altı yarıyıl) tamamlanır. Tez danışmanının yanında tezin gereksinimine göre ikinci danışman da atanabilir. Tezsiz yüksek lisans eğitiminde, öğrenci mesleki konularda edindiği bilgileri uygulamada nasıl kullanacağını öğrenir. Bu eğitim ise dersler ve dönem projesinden oluşur. Süresi 1 yıl (iki yarıyıl) olup en fazla 1.5 yıldır (üç yarıyıl).
Avrupa’da yüksek lisans eğitim süresi genellikle 1 veya 2 yıl olup bazı programlarda ve ülkelerde 1.5 yıl kadar sürebilir. Birleşik Krallık’ta yüksek lisans eğitimi genellikle 1 yıl sürerken bazı programlar 3 yıla kadar uzayabilir. Amerika’da ise bu süre 2 yıl olup bölümlere göre 3 yıla kadar çıkabilir.
Ülkemizde yüksek lisans başvurusunda en az 55 ALES puanı gereklidir. Bunun üstünde puanlar ise üniversiteye göre değişir. Fakat güzel sanatlar fakülteleriyle konservatuvarların sadece özel yetenekle öğrenci alımlarında ALES puan şartı gerekmez. Ayrıca doktora, sanatta yeterlilik ve tıp/diş hekimliği/veterinerlik/eczacılıkta uzmanlık mezunlarında da ALES şartı yoktur. Dahası tezsiz yüksek lisansta da aranmayabilir. Yüksek lisansa sadece ALES puanıyla öğrenci kabul edilebilirken, lisans ortalaması, yazılı bilim sınavı, dil puanı ve/veya mülakat da istenebilir.
Yüksek lisans, doktoranın basamağı olarak görünse de akademi, araştırma ve belirli alanlarda kariyer için tek başına da önem taşır.
Doktora Eğitimi
Doktora eğitimi, tezli yüksek lisans mezuniyeti sonrası yürütülen bir programdır. Lisansüstü eğitimde alınacak en yüksek yeterlilik düzeyidir. Ülkemizde 2024-2025 Öğretim Yılı Yükseköğretim İstatistiklerine göre doktora eğitimi alanların toplam sayısı 98 bin 695 kişidir. Buna göre, kadınların oranı %51.3 (50 bin 644) iken erkeklerin oranı ise %48.7‘dir (48 bin 051).
Doktora programı; ders, seminer, yeterlilik sınavı, tez önerisi ve çalışmasını kapsar. Mezuniyet süresi 4 yıl (sekiz yarıyıl) olup azami süresi ise 6 yıldır (on iki yarıyıl). Avrupa‘da ve Birleşik Krallık‘ta doktora eğitimi yaklaşık 3 veya 4 yıl sürmektedir. ABD’de ise bu süre 4-6 yıl kadardır.
Ülkemizde doktoraya başvuru için en az 55 ALES puanı gereklidir ve üniversitelere göre üst puan değişiklik gösterir. Ancak doktora, sanatta yeterlik ve tıpta, diş hekimliğinde, veteriner hekimliğinde ve eczacılıkta uzmanlık mezunlarında ALES puanı şart değildir. Ayrıca güzel sanatlar fakülteleriyle konservatuvarların sadece özel yetenekle öğrenci alımlarında ALES aranmaz. Başvuruda en az 55 yabancı dil puanı veya muadili kabul edilen yabancı dil puanı zorunludur.
Doktora eğitiminde; öğrenci bağımsız araştırma yaparak ve bilimsel problemlere derinlemesine inerek yorumlama yetkinlikleri kazanır. Ayrıca elde ettiği verileri analiz etme ve yeni bakış açısı sunma becerileri kazanarak alanında uzmanlaşır.
Doktora tez çalışmasında çıktı olarak bilime yenilik katma veya bilimsel yeni bir yöntem geliştirme beklenir. Ayrıca bilindik bir yöntemi yeni bir alanda uygulama kazanımı da sağlanır. Doktora yapan birçok öğrenci araştırmalarının yanı sıra lisans/yüksek lisans öğrencilerine danışmanlık yapmayı, ders vermeyi ve bölüm/fakülte faaliyetlerinde görev almayı deneyimler.
Zorlukları Nelerdir?
Lisansüstü eğitim programı, lisansa kıyasla daha detaylı araştırma yapacağın ve bağımsız çalışacağın bir süreçtir. Bu süreçte karşılaşılabilecek bazı zorluklar aşağıdaki gibidir:
- Analitik düşünmek, çıkarım yapmak ve çözüm odaklı olmak için oldukça fazla okuma yapma, düzenli çalışma ve uygulamalarda yer alma,
- Kapsamlı ve proje bazlı bir tez konusunda yoğun çalışma,
- Ödev, seminer ve tez sunumlarını çoğunluk önünde sunma,
- Üniversitenin/laboratuvarının yetersiz altyapısıyla karşılaşma,
- Tez bütçesinin olmaması veya düşük olması,
- Burs imkanının olmama ihtimali,
- Danışman-öğrenci uyumunu yakalayamama,
- Bazı durumlarda ekip çalışması,
- Sektöre daha geç girme,
- Sosyal yaşamı kısıtlama gibi.
Neden Lisansüstü Eğitim Almalıyım?
Genellikle lisans bitimine yakın veya mezuniyetiyle beraber öğrenciler, kariyerlerine nasıl yön vereceklerini düşünmeye başlar. Yüksek lisans ve hatta doktora yapmak ise sıklıkla kararsız kalının bir konudur. Yukarıda bahsedilen lisansüstünün zorluklarının yanı sıra katacağı avantajlar ve değerler daha üstün kalmaktadır. Bunların bazılarını maddelersek;
- Analitik ve eleştirel düşünmeyi ve becerileri geliştirme,
- Pratik deneyimler ve teknik beceriler kazanma,
- Ekip çalışması, yeni ortamda çalışma, iletişim ve uyum sağlama gibi profesyonellikler edinme,
- Sorumluluk alma ve zaman yönetimini geliştirme,
- Ağ kurma (network).
- Bilgi ve kültür seviyeleri artırarak yaşama ve olaylara farklı açıdan bakma.
Mesleki Gelişimdeki Rolü
Günümüzde teknolojinin de gelişmesiyle yaşam ve mesleki ihtiyaçların giderilmesinde küresel olarak lisans eğitimi yetersiz kalmaktadır. Artık lisansüstü eğitimi almak bir ihtiyaçtan ziyade zorunluluğa dönüşmektedir. Böylece yüksek lisans veya doktora eğitimine karar vermeniz tamamen kariyer planınıza ve uzmanlaşma isteğinize bağlı değişir.
Dünya Ekonomik Forumu İşlerin Geleceği 2025 Raporu‘na göre analitik düşünme, işverenlerin en çok talep ettiği özelliklerden birisi olmuştur. Rapora göre bu özellik şirketlerin 10’da 7’sinin başlıca kriteridir. Bunu liderlik ve sosyal etkileşiminin yanında dayanıklılık, esneklik ve çeviklik özellikleri izlemektedir. Bahsedilen kriterlerin çoğunun lisansüstü eğitimle kazanılması muhtemeldir. Lisansüstü eğitim, akademide çalışma, belirli bir alanda uzmanlaşma veya endüstride araştırmacı olma imkanları sağlar. Ayrıca iş imkanlarını artırır veya yeni bir kariyere geçiş yapma olanağı sunar. Dahası çeşitli sektörlerde üst düzey pozisyonlara hazırlar. Son yıllarda yurtdışında endüstri pozisyonlarında lisansüstü mezunu ilan sayısında artış görülmektedir.
Doktora eğitimi, akademi veya araştırma liderliği konumunda bazı alanlarda daha yüksek maaş sağlayabilir. Ancak, bazı sektörler yüksek lisans ve doktora derecelerini eşit veya yüksek lisansı daha üstte tutabilir. Bu durum tamamen çalışacağınız alana ve endüstrinin ihtiyacına göre değişmektedir. Doktora eğitimi alan kişi üniversite kadrosunda olabileceği gibi kadro dışı da olabilir. Genellikle doktora yapmaya düşünenlerin önceliği akademide kariyerlerini sürdürmektir. Doktorada kazanılan önemli deneyimler, öğretim görevlisi/üyesi pozisyonlarına başvurmak için adayları daha avantajlı hale getirecektir. Ancak günümüzde akademik kadrolar küresel anlamda doktora mezunları için giderek daha rekabetçi olmaya başlamıştır. Akademi dışında doktora derecesi, araştırma kurumlarında, laboratuvarlarda veya endüstrilerde liderlik pozisyonlarına kapılar açabilir. Dahası kişinin bilgi birikimini ortaya koyacağı ve yöneteceği kendi işini kurmasında da bir potansiyel oluşturur. Böylece kişi kariyerini endüstri amaçlarına ve daha geniş bir iş yelpazesine ulaşma doğrultusunda da ilerletebilir.
Sonuç
Yüksek lisans eğitimi genellikle kariyer odaklıdır. Öğrencilere mesleğe yönelik pratik uygulamalar, belirli beceriler ve bilgilerle kapsamlı bir bakış açısı kazandırır. Doktora eğitimi ise profesyonel ve araştırma odaklı gelişim sağlar. Akademi, araştırma liderliği ve uzmanlaşmış pozisyonlarda fırsatlar sunar.
Her ne kadar eğitim alırsak alalım başarıdaki asıl kilit noktalardan bazıları; istekli, disiplinli ve girişken olmaktır. Dahası doğru iletişim kurabilme ve işini en doğru şekilde yapma da bizi başarı basamaklarına çıkartır. Burada kariyer hedefleriniz doğrultusunda danışmanınız, sektördeki meslektaşlarınız veya çevrenizle istişare ederek tecrübe aktarımı sağlayabilir ve kararlar alabilirsiniz.
Meraklısına;
Üniversite Hayatınızda Bunları Mutlaka Yapmalısınız!
Çift Anadal Programı (ÇAP) Nedir?
Lisansüstü Eğitim ve Öğretim Yönetmeliği
Kaynaklar
Anonim. (2025). What Is A Postgraduate Degree? A Definition and Guide. Erişim Tarihi: 25.05.2025
Başar, M. A., & Şayan Kösem, S. (2019). Lisansüstü eğitimin mesleki yaşam ile iş ve yaşam doyumuna etkisi. Akdeniz Eğitim Araştırmaları Dergisi, 13(29), 389-399.
Drane, A. (2025). Master’s vs PhD: Key differences explained. Erişim Tarihi: 28.05.2025
O’Brien, C. (2025). The State of Higher Education – 20 Statistics You Should Know in 2025. Erişim Tarihi: 28.05.2025.
YÖK. (2025). 2024-2025 öğretim yılı yükseköğretim istatistikleri, Erişim Tarihi: 24.05.2025
