21 Ekim 2025 tarihli Resmî Gazete’de yayımlanan Türk Gıda Kodeksi Belirli Gıdalardaki Perfloroalkil Bileşenlerinin Resmî Kontrolü İçin Numune Alma ve Analiz Metotları Tebliği (Tebliğ No: 2025/28), gıda güvenliği alanında önemli bir adımı işaret ediyor. Tarım ve Orman Bakanlığı tarafından yürütülen bu Tebliğ, gıdalardaki perfloroalkil bileşenlerinin (PFAS) resmî kontrolü için numune alma ve analiz kriterlerini belirliyor. Bu düzenleme, aynı zamanda Avrupa Birliği mevzuatına uyum çerçevesinde hazırlanmıştır. Gıda tedarik zincirinde yaygın olarak kullanılan bu potansiyel tehlikeli kimyasalların takibi ve kontrolü için net ve sıkı yöntemler belirlenmiştir.
PFAS Nedir ve Neden Gıdalarda Endişe Kaynağıdır?
Per- ve polifloroalkil maddeler (PFAS), alkil zincirine bağlı birden fazla flor atomu içeren sentetik organoflorin kimyasal bileşikler grubudur ve gayri resmi olarak “sonsuz kimyasallar” olarak adlandırılırlar. Bu kimyasalların bu kadar kalıcı olmasının nedeni, organik kimyadaki en güçlü bağlardan biri olan karbon-flor bağına sahip olmalarıdır ve bazıları insan vücudunda sekiz yıldan fazla yarı ömre sahiptir.
PFAS, 1938’de Teflon’un icadıyla ısıya, yağa, lekeye, grese ve suya karşı dirençli floropolimer kaplamalar ve ürünler yapmak için kullanılmaya başlandı. Günümüzde su geçirmez kumaşlar, kozmetikler, gıda ambalajları, mobilyalar ve yangın söndürme köpükleri gibi çok çeşitli ürünlerde kullanılmaktadır. Bu yaygın kullanımları nedeniyle, artık yağmur, içme suyu ve atık su gibi çevresel ortamlarda sıklıkla rastlanmaktadır.
PFAS’a maruz kalmanın, böbrek, prostat ve testis kanseri gibi kanser türleri, ülseratif kolit, tiroid hastalığı, yüksek kolesterol (dislipidemi) ve azalmış bağışıklık tepkisi (aşı yanıtında azalma) gibi çeşitli olumsuz sağlık sonuçlarıyla ilişkilendirildiği belirtilmiştir. Özellikle çocuklar ve fetüsler, bu kimyasalların olumsuz sağlık etkilerine karşı savunmasız kabul edilir.
Tebliğ, bu tehlikeli bileşenlerden PFOS (Perflorooktan sülfonik asit), PFOA (Perflorooktanoik asit), PFNA (Perflorononanoik asit) ve PFHxS (Perflorohekzan sülfonik asit) gibi maddelerin gıdalardaki kontrolünü amaçlamaktadır.
Kritik Kontrol Adımları: Numune Alma ve Analiz Metotları
Tebliğ, gıdalardaki PFAS bileşenlerinin resmî kontrolünün temelini oluşturan numune alma ve analiz süreçlerine titiz gereklilikler getiriyor. Resmi kontrol görevlileri numuneleri alacak, incelenecek her parti veya alt partiden ayrı ayrı numuneler elde edecek [5a, 5b]. Özellikle, numune alma ve hazırlama sırasında, perfloroalkil bileşenlerinin miktarını etkileyecek herhangi bir değişiklikten kesinlikle kaçınmalıdır [6e].
Kontrol görevlilerinin bu kimyasalları içeren kıyafet veya eldiven giymemesi, hatta PFAS içeren nemlendiriciler veya güneş kremleri gibi kişisel bakım ürünlerini kullanmaması gerektiği belirtilmiştir [6f]. Numunenin cam kaplar yerine, polipropilen, polietilen veya diğer PFAS içermeyen inert kaplara konulması zorunludur, çünkü cam kaplar kullanılamaz.
Laboratuvarların, Gıda Kontrol Laboratuvarları Yönetmeliği hükümlerine uyması gerekmekte olup, analiz metotlarının da belirli performans kriterlerini karşılaması şarttır. Bu kriterler arasında, laboratuvar içi tekrarlanabilirliğin (RSDR) %20’den az veya eşit olması ve gerçeklik (accuracy) değerinin -%20 ile +%20 aralığında olması yer almaktadır. Ayrıca, PFAS’ın toplam konsantrasyonu hesaplanırken, yalnızca LOQ (Limit of Quantification) değerine eşit veya bu değerin üzerinde olan konsantrasyonların toplanması gerektiği açıkça belirtilmiştir. Sonuçlar, yaklaşık %95 güven düzeyi veren kapsam faktörü 2 kullanılarak hesaplanan genişletilmiş ölçüm belirsizliği (x ± U) ile birlikte rapor edilmek zorundadır.
Detaylı Kontrolün Önemi: Numune Alma Planlarından Balık Kontrolüne
Tebliğ’in ek kısmı, gıdaların türüne ve parti büyüklüğüne göre numune alma planlarını detaylandırmaktadır. Bu, gıda partilerinin temsil edilebilirliğini en üst düzeye çıkarmayı amaçlar. Örneğin, bitkisel yağlar gibi dökme sevkiyatlarla ticareti yapılan büyük partiler için, 1500 tonun üzerindeki partiler 500 tonluk alt partilere bölünmelidir. Bakanlık, ayrı paketlerden oluşan gıdalarda ise, paçal numuneyi oluşturmak için alınacak paket veya birim sayısı, parti büyüklüğüne bağlı olarak belirledi; örneğin 100’den fazla paketten oluşan partilerde yaklaşık %5’i (maksimum 10 paket) alınacak.
Özellikle balık partilerinden numune alınmasına dair özel hükümler getirilmiştir. Numune alınacak partinin, her birinin ağırlığı 1 kilogram veya daha fazla olan daha büyük balıklardan oluşması durumunda, birincil numune balığın orta kısmından alınmalıdır ve her bir birincil numune en az 100 gram ağırlığında olmalıdır. Tebliğ, çok büyük balıklar (6 kilogram ve üzeri) söz konusu olduğunda ise birincil numunenin, balığın orta kısmının sağ taraftaki (önden görünüm) dorso-lateral (sırt-yan) kas etinden alınmasını istiyor.
Tüm bu ayrıntılı kurallar, PFAS gibi bulaşanların partinin tamamını doğru bir şekilde temsil eden homojen numunelerle saptanabilmesini sağlamak için tasarlanmıştır. Ayrıca, numune almanın ticari sonuçlar nedeniyle mümkün olmadığı durumlarda, parti veya alt partiyi yeterince temsil etmesi ve tam olarak belgelenmesi koşuluyla alternatif bir numune alma metodu uygulanabileceği de belirtilmiştir.
Tebliğin Yürürlüğe Giriş Tarihi
Tebliğ hükümleri, yayımlandığı tarih olan 21 Ekim 2025 tarihinde yani bugün yürürlüğe girmiştir. Tarım ve Orman Bakanı tarafından yürütülen bu Tebliğ, gıda güvenliği ve halk sağlığının korunması adına, ‘sonsuz kimyasallarla’ mücadelede analitik yöntemlerin ve kontrol süreçlerinin standardize edilmesinde kritik bir rol oynamaktadır. Bu yeni düzenlemeyle birlikte, gıda endüstrisinde ve laboratuvarlarda PFAS kontrolüne yönelik denetimlerin ve hassasiyetin artması beklenmektedir.
Kaynakça
