Hekzan, çeşitli ekstraksiyon uygulamalarında tercih edilen organik bir bileşiktir. Renksiz sıvı formundadır ve saf haldeyken belirgin bir kokusu bulunmamaktadır. Fiziksel özellikleri nedeniyle, yaklaşık 69 derece civarındaki düşük kaynama noktasına sahiptir. Bu da birçok bileşiğe kıyasla daha kolay buharlaşabilen bir çözücü haline getirmektedir.
Hekzan Neden Kullanılır?
Hekzan, sahip olduğu özgün fiziksel özellikler sayesinde, verimli ve etkili bir çözücü olarak ekstraksiyon işlemlerinde sıkça tercih edilmektedir. Bu bileşiğin ayrıştırma süreçlerinde öne çıkan bir kimyasal olmasının başlıca nedeni, yüksek derecede uçucu olması ve düşük kaynama sıcaklığına sahip olmasıdır. Düşük kaynama noktası, hekzanın daha serin koşullarda bile sıvı formunu korumasını sağlamaktadır. Ayrıca yüksek buharlaşma hızı ise kısa sürede büyük miktarda yağın ayrılmasına olanak tanımaktadır.
Bir makalede, farklı ekstraksiyon çözücülerinin yağlı tohumlarda besin değerleri ve proteinlerin sindirilebilirliği üzerindeki etkileri incelenmiştir. Hekzan dışındaki solventlerin suyla karışabilirliği ve yüksek termal gereksinimleri, proteinlerin besin değerinde azalmaya yol açabilirken, hekzan bu olumsuz etkileri minimize etmektedir. Bu nedenle hekzan, protein kalitesi ve besin değerinin korunması açısından önemli bir çözücü olarak öne çıkmaktadır. (Carre, Borah, Piofczyk & Hadjia, 2024).
Hangi Gıdaların Üretiminde Hekzan Kullanılır?
Hekzan, yağlar, protein ürünleri ile doğal aroma verici veya katkı maddelerinin elde edilmesi gibi çeşitli sektörlerde ekstraksiyon çözeltisi olarak kullanılmaktadır. Özellikle yağ üretiminde, hekzan yağ tohumları ve bazı yağlı meyve matrislerinden yağın ayrılması veya ilk preslemeden sonra tohumda ya da yağlı meyvede kalan yağın ekstraksiyonunun arttırılması amacıyla tercih edilmektedir. Bu sayede ayçiçek yağı, kolza yağı, soya yağı gibi bitkisel yağların üretimi sağlanmaktadır.
Hekzanın Gıdalarda Bulaşı Limiti
Avrupa Birliği Direktifi 2009/32/EC ile kapsamlı bir Avrupa Gıda Güvenliği Otoritesi’nin (EFSA) risk değerlendirmesi sonucunda tüketim ve farklı risk gruplarının potansiyel kalıntılara maruziyeti dikkate alınarak, ekstrakte edilen gıda maddesi veya gıda bileşeninde bulunabilecek hekzan kalıntıları için maksimum kalıntı limitleri (MRL) belirlenmiştir.
Yağ üretiminde maksimum hekzan kalıntı limiti 1 mg/kg olarak belirlenmiştir. Yağsız protein ürünleri ve yağsız unlarda maksimum kalıntı seviyesi 10 mg/kg olarak sınırlandırılmıştır. Yağsız soya ürünlerinde ise bu limit 30 mg/kg’a yükselmektedir. Ayrıca yağsız tahıl embriyolarının hazırlanmasında hekzan kalıntı limiti 5 mg/kg olarak belirlenmiştir.
Hekzanın Güvenlik Değerlendirmeleri ve Güncel Gelişmeler
Ekim 2023’te EFSA Avrupa Komisyonu’ndan, hekzanın gıda üretiminde ekstraksiyon çözücüsü olarak kullanımının güvenliğinin yeniden değerlendirilmesi için bilimsel destek talebi almıştır. 13 Eylül 2024’te güncel raporunu yayımlamıştır. EFSA, hekzanın son değerlendirmenin 1996’da yapıldığını ancak o tarihten sonra güvenlik standartlarının geliştiğini ve hekzanın, güncel standartlara göre yeniden değerlendirmesi gerektiğini belirtmiştir. Maruziyet değerlendirmesinde MRL seviyelerinin gerçek kalıntılar olduğu varsayılarak en kötü durum senaryosu kullanılmıştır. Bu değerlendirme, 1996’daki tahminlerin üzerinde sonuçlar vermiştir. Ancak EFSA, gerçek kullanım koşullarında maruziyetin daha düşük olabileceğini ifade etmektedir. Özellikle bitkisel yağlarda mevcut analitik yöntemlerle MRL’nin altında kalıntılar tespit edilebilmektedir. Ayrıca tüm yağların hakzanla ekstrakte edilmediği dikkate alındığında, EFSA’nın maruziyet tahmininin yüksek olabileceği vurgulanmaktadır.
EFSA, mevcut veriler ışığında hekzan içindeki safsızlıklarla ilgili daha fazla toksikolojik bilgiye ihtiyaç olduğunu belirtmektedir. Özellikle 1996 sonrası yayımlanan yeni toksikolojik çalışmaların değerlendirilmesi gerektiğini vurgulamaktadır.
EFSA’nın 2024 raporu doğrultusunda Avrupa Komisyonu, hekzanın tam bir risk değerlendirmesi için EFSA’ya yeni bir yetki verecektir. Bu süreçte EFSA paydaşlardan ve bilimsel literatürden elde edilen bilgilerle maruziyet ve toksikolojik değerlendirme gerçekleştirecektir. Sonuçta kabul edilebilir günlük alım (ADI) belirlenecek ve risk değerlendirmesi tamamlanacaktır. EFSA görüşüne bağlı olarak komisyon, gerekirse risk yönetimi önlemleri alacaktır. Bu süreçte hekzanın ekstraksiyon çözücüsü olarak kullanımı, 2009/32/EC Direktifi kapsamındaki şartlarla devam edecektir.
Kaynakça
Carre, P., Borah, C. D., Piofczyk, T., & Hadjia, S. (2025). Solvent solutions. Comparative analysis of extraction methods for edible oils and proteins in a changing regulatory environment. Section 6: Effects on food quality. OCL, 32, Article 11. https://doi.org/10.1051/ocl/2025009
FEDIOL AISBL. (2025, Nisan 16). The EU vegetable oil and protein meal industry. https://www.fediol.eu/
Meraklısına:
Greenpeace Raporuna Göre Bu Ürünlerde Pestisit Limit Üstünde!
